En decembro 2008 oni festis la 60an datrevenon de la Universala Deklaracio
de Homaj Rajtoj. Estas utile rememori la longan historion de procezo, kiu ankaŭ
nun daŭras kaj komenciĝis en la 18a jarcento per tio, ke britaj,
francaj kaj germanaj filozofoj en siaj verkoj prezentis (ankaŭ polemike)
ideojn pri homo, pri la homa libereco kaj homa digno ktp. Dum la daŭro de
tempo tiuj ideoj fekundiĝis ankaŭ en politikaj kaj juraj faktoj.
Nome, la 4an de julio 1776 la kongreso de la Unuiĝintaj Ŝtatoj de
Nord-Ameriko akceptis Deklaron de Sendependeco, en kiu aperis elementoj el la
nun konataj homaj rajtoj. En 1789 la Franca Nacia Asembleo publikis
Deklaron pri Homaj kaj Civitanaj rajtoj.
Kiam oni akceptis la deklaron pri la
sendependeco, la sklaveco floris en sudaj ŝtatoj de Usono. Kaj poste dum
pli ol du jarcentoj akraj bataloj (enlanda milito, civitanrajta movado ktp.)
okazis por la homaj rajtoj, ĉar ili nur malrapide enradikiĝis en la
kapo de homoj. Do estis longa la vojo de la homaj rajtoj de la 1776-jara
deklaro ĝis la prezidenteco de Barack Obama. (Kaj ankoraŭ nun oni
povas trovi solvendan problemon en Usono.)
La supre skizita ekzemplo ne estas ununura,
eĉ la malrapida progreso ĉi-rilate estas sufiĉe ĝenerala.
Laŭ spertoj: deklaro de principoj ĝenerale ne nepre signifas la tujan
kaj senmankan realigon de ili; plie, la deklaritaj principoj ofte ne estis
komprenataj, validaj por ĉiuj. Por la kvazaŭ senmanka tutĝenerale
valida efektiviĝo de la homrajtaj ideoj necesas konsekvenca, senlaca, daŭra
lukto kaj agado. Sen tio progreso ne okazas.
La Universalan Deklaracion de Homaj Rajtoj,
kiun akceptis la Unuiĝantaj Nacioj, sekvis Paktoj, kiuj precizigas kaj
iomete plivastigas la homajn rajtojn. Ĉiuj enhavas la malpermeson de diskriminacio,
rilate ankaŭ lingvon. Tamen en tiuj dokumentoj la lingvo rolas nur kiel
mencio, aŭ se apartenas al ĝi juraj postuloj, ili estas malfortigitaj
per esceptoj kaj permesoj por la ŝtatoj (Tove Skutnabb-Kangas, vidu: www.tove-skutnabb-kangas.org/eo/index-eo.html).
Pro la mankhava traktado de la
lingvo en la internaciaj dokumentoj okazis klopodoj por ellaborado kaj
akceptigo de memstara dokumento pri la lingvaj rajtoj. En junio 1996 en
Barcelono oni naskis la Universalan Deklaracion pri la Lingvaj Rajtoj. La estiĝo
de tiu ĉi deklaracio estas tre signifa, ĉar ĉi-terene ĝi
igas pli klara la celojn por la homrajta agado. Ĉu ĝi estas rajta
bazo ankaŭ por pli justa internacia komunikado? Bedaŭrinde ne, ĉar
la rajtoj eksplikitaj en ĉi tiu deklaracio rilatas nur al ĉiutage
kunvivantaj lingvaj komunumoj kaj grupoj kaj ankaŭ al ties anoj. Pro
tio, ĝi diras nenion pri homa rajto konsidere la internacian komunikadon.
(La rajto „akiri la parolan kaj skriban konon de ajna lingvo kiu servos al li
kiel komunikilo kun aliaj lingvaj komunumoj” (en Artikolo 29) ne sufiĉas,
ne konvenas al la justa internacia komunikado (nur konvenas al la ideo de
EU-instancoj pri la plurlingveco de la civitanoj). Tamen inter la homaj rajtoj
ekzistas bazo por argumenti por la kondiĉo de justa internacia komunikado.
Temas pri la rajto je homa digno.
Internaciaj dokumentoj pri la homaj rajtoj
mencias la homan dignon. Ĝenerale ne estas eksplikite, kion konkrete
signifas tiu nocio aŭ per kio oni povas malobservi ĝin, tamen en la
praktiko oni klare povas rekoni, sperti, observi okazintaĵojn, kiam
evidentiĝas, ke temas pri maldigna situacio. Tre ofte estiĝas tia
situacio, kiam la uzata komuniklingvo por unu(j) inter la komunikantoj estas
gepatra lingvo. La psika efiko de la situacio al la alia(j) persono(j) estas
bone konata, bone prezentita ekzemple en verkoj de diversnaciaj verkistoj. Kiam
persono partoprenas (aŭ nur volus partopreni!) en internacia komunikado,
kaj pro deviga lingvouzo li/ŝi trovas sin en maldigna situacio, ĉe
tia kazo estas indiferente, ke li/ŝi apartenas al lingvokomunumo (al tiu aŭ
ĉi tiu), la subigitecon li/ŝi suferas individue. La situacio trafas
lian/ŝian individuan personan dignon. Ĉu ekzistas eblo por apogo de
la individua digno, kio necesas nur okaze? Jes. Tiu eblo, pli precize kondiĉo
troviĝas en tio, ke la lingvo de la internacia interkomuniko ne estu etna
lingvo.
Ĝenerale ne sufiĉas nur oficiale
agnoski, deklari la homajn rajtojn, sed kune kun ĝi la ŝtatoj
devas/devus krei la oportunajn kondiĉojn por la efektiva validiĝo de
tiuj rajtoj. La rajto je samdigna internacia komunikado por la ŝtatoj
unuavice devas/devus signifi la devon krei la oportunajn kondiĉojn, nome,
kondiĉojn por la plej vasta uzado de tiu lingvo, kiu ĝenerale ebligas
la samdignan internacian komunikadon. Kompreneble temas pri Esperanto. Por tio
baza kondiĉo estas la enkonduko en la lernejojn la instruado de tiu
lingvo.
La rajto je la samdigna internacia
komunikado estas parto de la rajto je la homa digno.
László Gados
Aperis en Esperanto, aprilo 2009:84p